Hoe houden we het zinvol vol? (Bruno Segers)

Met deze titel denkt bijna iedereen spontaan aan de coronatoestanden en haar gevolgen op korte en lange termijn. Zoals Geert Mak in zijn “Epiloog” [1] concludeert, vrezen velen dat het virus een wereld zal scheppen die minder welvarend, minder vrij en minder open zal zijn[2].

Zelf vreesde ik dit al lang. Want er is nog een smeltende ijsberg van problemen die met de jaren dringender worden, zoals de stijgende ongelijkheid en armoede door een ongebreideld neoliberalisme, de klimaatproblematiek , de even ongebreidelde polarisering enz.…
Ook de totale onvoorspelbaarheid van de veel kleiner geworden wereld weegt steeds zwaarder.

Daarom deed het nieuwe boek van de Franse filosoof Frédéric Lenoir “VIVRE! Dans un monde imprévisible.”[3] mij deugd. Terwijl het nieuwe boek van psychiater Paul Verhaeghe “Houd afstand, raak me aan”[4] focust op een aantal problemen van onze samenleving en mogelijke reacties hierop, gaat Frédéric Lenoir in op het volhouden als individu.
Hoe kunnen wij proberen min of meer sereen of gelukkig te zijn in een meer en meer chaotische en onstabiele wereld.

Lenoir vertrekt van zijn fascinatie voor de filosofie van Spinoza (1632 – 1677) waarover hij trouwens een zeer leesbaar en hartverwarmend boek geschreven heeft. [5]
Volgens Spinoza streeft alles – en ook de mens – naar de voortzetting van zijn wezen.[6]
Lenoir benadrukt deze natuurlijke drang naar zelfbehoud. Zichzelf veilig voelen is letterlijk van levensbelang, zeker in woelige tijden. Maar volgens Spinoza/Lenoir is het ook essentieel dat  de mens zich kan ontplooien en kan groeien in inzicht. Dit impliceert ook een spirituele dimensie die het leven van de mens in moeilijke tijden zin kan geven. Ik ga hier niet dieper in op de religieuze dimensie van Spinoza; maar voor Lenoir is het duidelijk dat het niet alleen gaat om mensen met een diepgeworteld geloof, maar ook voor niet gelovigen die hun menselijk potentieel hebben ontplooid, en mensen met een vorm van atheïstische spiritualiteit.

Wat zijn nu de praktische mogelijkheden die Lenoir voorstelt om met onzekerheid en angst voor verandering om te gaan? Hij hanteert het woord‘résilience (resilience in het Engels) waarvoor Van Dale de vertalingen veerkracht of weerstandsvermogen geeft.
Lenoir beschouwt résilience als een houding van innerlijke reconstructie, die drie stappen omvat.
– Allereerst weerstand. Als we ontredderd of gedestabiliseerd zijn kan dit een nodige stap zijn om onszelf te beschermen en ons zelf wat tijd te gunnen om over te gaan naar de noodzakelijke volgende stap.
– Dan aanpassing. Om niet ter plaatse te blijven trappelen moeten we de nieuwe situatie(s) onder ogen zien met de bedoeling ons op de meest bij onszelf en onze naasten passende manier aan te passen. Deze stap is noodzakelijk om niet te blijven steken in een defensieve houding van steriele weigering van de werkelijkheid.
– Idealiter zal dit ons leiden naar een innerlijke groei die niet alleen inhoudt dat we minder lijden, maar ook verder evolueren en verder kunnen in nieuwe omstandigheden.

Bij deze laatste stap[7] is het belangrijk dat we een betekenis aan ons leven kunnen geven.  Redenen om te leven,  die onze keuzes bepalen waar wij al dan niet onze beperkte energie en tijd willen aan spenderen.
Aan welk concreet project willen we (mee)werken? Wie zijn de mensen rond ons waaraan we liefde kunnen/mogen  geven, die we willen helpen en steunen? Best is een positieve, open en opbouwende richting te kiezen die ons verruimt en niet verkleint. Lenoir benadrukt het belang van bewust omgaan met de tijd die we hebben, te koesteren wat ons doet groeien en te vermijden wat ons nodeloos bedroeft of onze innerlijke groei beperkt.
Persoonlijk vind ik de impact van de nationale, internationale, mondiale en planetaire situaties al erg genoeg, en daarom probeer ik bijkomende druk van complottheorieën te vermijden.
Ik probeer mij gedurende de tijd die ik heb te engageren in de kleine dingen die ik rond mij kan doen. Lenoir citeert de Franse essayist Montaigne (1533 – 1592) die van mening is dat naargelang de levenstijd verkort, het belangrijk is om dit leven dieper en voller te maken.

Het besef van de verminderende levenstijd en van al wat al voorbij is, kan ons  melancholisch maken. Daar is volgens de Duitse filosoof Wilhelm Schmid niets mis mee. Hij heeft niets tegen ‘de goede oude melancholie, een zienswijze van de ziel die niet als ziekte dient te worden aangemerkt’[8]. Melancholie heeft volgens Schmid geen behoefte aan medicatie maar aan gesprekpartners. Een luisterend open gesprek ervaar ik telkens als een geschenk. Door te trachten een open en aandachtig luisterend gesprekspartner te zijn doen we in deze turbulente tijden al iets concreet, en hopelijk deugddoend. Dit is toch al eventjes iets.

Op mijn werktafel ligt een spreuk van de Chinese dissidente kunstenaar Ai Weiwei:
A small act is worth a million thoughts.

Bruno Segers
9/9/20.

[1] Geert Mak, Epiloog bij Grote verwachtingen, Amsterdam, Atlas Contact, 202, blz. 81.

[2] Geert Mak citeert in dit verband de Amerikaans-Hongaarse historicus John Lukacs die al een kwarteeuw geleden opperde “dat de 20^ste eeuw misschien wel de eindfase was van vijf eeuwen burgerlijke beschaving, het eindpunt van de verlichte democratische cultuur.” Geert Mak, o.c., blz. 81-82.

[3] Frédéric Lenoir, VIVRE! Dans un monde imprévisible, Paris, Fayard, 2020 .

[4] Paul Verhaeghe, Houd afstand, raak me aan, Amsterdam, De Bezige Bij, 2020.

[5] Frédéric Lenoir, Le miracle Spinoza, une philosophie pour éclairer notre vie, Paris, Fayard, 2017 ; Nederlands vertaling : Spinoza en de weg naar het geluk, Amsterdam, Uitgeverij Balans, 2020.

[6] Spinoza, Ethica, Amsterdam, Prometheus, 2017: “Elk ding streeft zo veel mogelijk naar de voortzetting van het zijn”, blz. 237.

[7] ‘Laatste’ niet als chronologische laatste te begrijpen. De drie ‘houdingen’ kunnen elkaar afwisselen en stimuleren.

[8] Wilhelm Smid, Gelatenheid : wat we winnen wanneer we ouder worden, Amsterdam, De Bezige Bij, 2015, blz  68 (Mijn cursivering).

Bruno Segers is medewerker en lid van de programmaraad van onze school.
Hij studeerde rechten en filosofie. Publiceerde regelmatig in ‘Streven’.
Zijn persoonlijke blog, waar u ook dit artikel terugvindt, is http://bswanderer.simplesite.com